Suid-Afrika se landbousektor is grootliks uitvoergerig. In kwartaal een van 2023 het Suid-Afrika se totale uitvoer van landbouprodukte $2,8 miljard bedra, 4,0% hoër as die $2,7 miljard in kwartaal vier van 2022. Die hoofdryfvere van hierdie styging was gunstige weerstoestande en hoër kommoditeitspryse.
Mielies, wyn, vars druiwe, vars pruime, sojabone, koring, vars of gedroogde avokado's, rosyne, tafeldruiwe, suikerriet, mieliesaad vir saaidoeleindes, ru-sojaboonolie, vars perskes en nektariens en wol was van die beste uitvoerbare produkte in 2022 en in die eerste kwartaal van 2023. Die Afrika-kontinent bly die hoofmark vir Suid-Afrika se landbou-uitvoere. Europa was die tweede groot uitvoermark, wat ’n aandeel van 32% uitgemaak het, gevolg deur Asië (21%) en Amerika (8%).
Die landbou-ekonomie bestaan uit beide goed ontwikkelde kommersiële boerdery en meer bestaansgebaseerde produksie in die afgeleë landelike gebiede. Die dominante aktiwiteite sluit intensiewe gewasproduksie in, en gemengde boerdery in gebiede wat gekenmerk word deur winterreënval en hoë somerreënval, beesboerdery in die Bosveld en skaapboerdery in die droë streke.[ii]
In 2017 het 2 610 groot plase (dié met ’n jaarlikse inkomste van meer as R22,5 m) 6,5% van die totale aantal plase in die kommersiële landboubedryf uitgemaak. Dit was verantwoordelik vir 67% van die totale inkomste en 51,4% van die totale indiensneming. Dit was in teenstelling met die 18 710 mikroplase (jaarlikse inkomste onder R1 m) wat byna die helfte van die totale aantal plase uitgemaak het.
Dit het net 1,9% van die totale inkomste en 6% van die totale indiensneming uitgemaak. 300 000 kleinerskaalse boerderybedrywighede word meestal deur swart boere bedryf, wat nie vir BTW geregistreer is nie. ’n Verdere 2,3 miljoen huishoudings is betrokke by een of ander vorm van landbouproduksie-aktiwiteit.
Met sy koppeling aan landbouverwerking bied landbou ook beduidende stroomop en stroomaf indiensnemings- en ekonomiese groeivermenigvuldigergeleenthede. Die voetspoor vir landbou en landbouverwerking is aansienlik groter as hul bydrae tot die algehele ekonomie van onderskeidelik 2% en 5%.
Suid-Afrika se voedselwaardeketting is kompleks van aard. Dit bestaan uit ’n web van formele en informele interaksies tussen landbou-insette, logistiek, boere, spazas, bakkiehandelaars, verwerkingsaanlegte, verskeping, kleinhandel, biosekuriteit en meer. ’n Ontwrigting van aktiwiteite op enige enkele punt in die waardeketting sal implikasies vir ander inhou.
Verder kan probleme met kruissnydienste, soos die vervoer van werknemers en goedere, gelyktydig ’n impak op verskeie nodusse hê. In hierdie verband kan die belangrikheid van logistieke dienste binne die ketting om doeltreffende beweging van produkte, dienste en arbeid te verseker, nie oorbeklemtoon word nie.
Suid-Afrika se bevolking groei teen byna 2% per jaar. Die bevolking van 49 miljoen in 2009 sal na verwagting teen 2035 tot 82 miljoen gegroei het. Voedselproduksie of -invoere moet meer as verdubbel om die groeiende bevolking te voed, en produksie moet toeneem, met dieselfde of minder natuurlike hulpbronne. Daarbenewens sal die vraag na sekere voedselsoorte verskuif namate meer mense ryker word. Suid-Afrika verstedelik vinnig: 63% van Suid-Afrikaners woon reeds in stedelike gebiede en die statistieke sal teen 2030 tot 71% styg. Teen 2050 sal agt uit 10 mense in stedelike gebiede woon en dit sal die vraag na basiese infrastruktuurvereistes verhoog.
Oorsig van natuurlike hulpbronne
Die basis van ’n selfversorgende ekonomie is voedsel-, water- en energiesekerheid. Suid-Afrika het ’n totale grondoppervlakte van 122 miljoen hektaar. 84,8 miljoen hektaar word as landbougrond geklassifiseer. Slegs 13,8 miljoen hektaar (11%) is in 2020 in die vorm van oesgewasse verbou. 12% van die land is geskik vir die verbouing van reëngevoede gewasse.
Slegs 9,3% van Suid-Afrika se grond kan as hoëpotensiaal-landbougrond geklassifiseer word . 65% van die hoëpotensiaal-landbougrond kom in Mpumalanga, KwaZulu-Natal en Limpopo voor. Volgens die 2018-grondbedekking (DEA, 2018) is 440 000 hektaar grond in die voormalige tuislande onvrugbaar of geërodeer. 13% van die totale onvrugbare of geërodeerde grond vorm hoëpotensiaal- bewerkbare grond wat waarskynlik vir ’n langer tydperk uit produksie gegaan het.
Suid-Afrika het baie min natuurlike mere, en die land se riviere het baie wisselende vloei tussen seisoene en tussen jare. Riviere in die natter streke van die land, hoofsaaklik in die ooste, is geneig om meerjarig te wees, terwyl dié in die droër streke, hoofsaaklik in die weste, seisoenaal is.
As gevolg van onvoorspelbare vloei is groot getalle damme en interkomoordragskemas in Suid-Afrika gebou om die betroubaarheid van watervoorsiening aan gebruikers te verhoog. Die meeste groot riviere word reeds gebruik en 98% van die land se oppervlakwatervoorsieningsopsies is reeds ontwikkel. Daar is baie beperkte geleentheid vir meer damme en oordragskemas. In die meeste opvanggebiede van die land oortref die vraag na water die huidige beskikbaarheid van water.
Suid-Afrika word oorheers deur oseaniese klimaattipes, gevolg deur warm en koue halfdroë klimate. Suid-Afrika is ’n halfdroë land met ’n gemiddelde jaarlikse reënval van 465 mm teenoor die wêreldgemiddeld van 860 mm. Die klimaat word gekenmerk deur ’n ongelyke, swak voorspelbare en hoogs seisoenale verspreiding van reënval, terwyl potensiële evapotranspirasiesyfers die reënval oor die grootste deel van die land oorskry. Droogtes is algemeen en word dikwels gevolg deur ewe verwoestende vloede. Om nie eens te praat van verwoestende brande nie.
Oorsig van landbougroei
Die landbousektor het in 2020 en 2021 met 13,4 en 8,3 persent uitgebrei. Reële landbou-BBP sal na verwagting in 2023 met een persent inkrimp, en groei in reële terme sal na verwagting op medium termyn verlangsaam, spesifiek vir oesgewasse. Die private sektor het sowat R150 m per jaar in navorsing en ontwikkeling belê om die bedryf van die nuutste tegnologie en kultivars te voorsien om wêreldwye mededingendheid te verseker.
Die private sektor het ook ’n vennootskap met die regering aangegaan om uitvoermarkte te ontsluit. Sitrus is Suid-Afrika se grootste landbou-uitvoerproduk. Sitrusuitvoer alleen verreken die top vier ingevoerde landbouprodukte, naamlik rys, koring, palmolie en pluimvee.
Die verhaal van die Suid-Afrikaanse sojaboonbedryf word beskou as een van die grootste suksesverhale ten opsigte van ’n geteikende invoervervangingsprogram met ’n gemeenskaplike visie wat deur die regering en private sektor nagestreef word. Twintig jaar gelede het Suid-Afrika slegs 220 000 ton sojabone geproduseer, terwyl die jongste skatting vir die 2023-produksieseisoen sojaboonproduksie 2,8 miljoen ton is.
In wese het ’n gunstige beleggingsomgewing, tesame met duidelike beleidsmandate deur die Departement van Handel, Nywerheid en Mededinging (DTIC), in die vroeë 2010's beleggings in die private sektor van 2 miljoen ton verwerkingskapasiteit tot gevolg gehad. Hierdie beleggings, in kombinasie met ekstensiewe kultivarproewe en die instelling van die tegnologieheffing om saadmaatskappye aan te spoor om Suid-Afrikaanse produsente toegang tot die nuutste saadtegnologie te bied, het die vinnige uitbreiding in produksie aangedryf.
Varsvrugte maak ongeveer 35% van Suid-Afrikaanse landbou-uitvoere uit. Uitvoervrugte sluit in sitrusvrugte, kernvrugte, steenvrugte, tafeldruiwe, subtropiese vrugte, bessies en ander eksotiese vrugte – uitgevoer na meer as 100 bestemmings. Ook groente word deur Suid-Afrika uitgevoer. Die ekonomiese waarde wat uit hierdie uitvoere gegenereer word, bedra meer as $3,3 miljard. Met inagneming van skerp stygings in inset- en verskepingskoste word die behoefte aan bykomende marktoegang om pryse op volhoubare vlakke te hou, selfs meer relevant. Verder het kritieke instandhouding in besproeiingskema-infrastruktuur agterweë gebly en waterverliese word op ongeveer 30% geraam.
Die avokadobedryf het van sowat 13 000 hektaar in 2010 tot byna 19 000 hektaar tot op hede uitgebrei. Volume sal na verwagting teen 2028–2029 tot 250 000–300 000 ton groei. Appel- en peeruitvoervolumes het van 2010 tot 2019 onderskeidelik met 41,81% en 16,70% gegroei. Dit het saamgeval met ’n groei in perske- en nektarienuitvoere wat die afgelope dekade sterk groei in volume en waarde getoon het. Die aantal uitvoerkartonne was 55% meer in 2019 as in 2010, aangedryf deur die vraag na nektariens. Met ’n totale waarde van meer as R60 miljard wat vir 2029 geprojekteer word, sal buitelandse inkomste na verwagting 70,14% van die gesamentlike algehele verdienste in die sitrus-, tafeldruif-, kern- en steenvrugbedrywe bydra.
Tussen 2011 en 2021 het beesvleisuitvoer teen ’n gemiddelde jaarlikse koers van 18% gegroei. Volumes het egter die afgelope paar jaar gestagneer, en in 2022 het beesvleisuitvoer met 6% gedaal vergeleke met 2021. China en die Midde-Ooste het oopgemaak vir vleisuitvoere. Verbruikers het toegang tot ’n wye verskeidenheid vleisprodukte, oor verskeie pryspunte. Terwyl vleispryse ná Covid gestyg het, was dit onvoldoende om stygende voerkoste te dek, wat grootliks aangedryf is deur globale faktore soos weerstoestande en die voortslepende oorlog in Oekraïne. Te midde van ’n magdom bykomende uitdagings, soos aanhoudende beurtkrag, uitbrekings van dieresiektes en lukraak munisipale dienslewering, is die sektor se veerkragtigheid tot die uiterste beproef.[xv]
Daar is talle geleenthede in tuinbou, oesgewasse en vee as gevolg van groeiende vraag in plaaslike, streeks- en wêreldmarkte, waaronder invoervervanging (graan, olies, diereprodukte), volhoubare landboutegnologie-oplossings (byvoorbeeld hidroponika), agriverwante RE-tegnologieë, hommeltuig- en mobiele-kommunikasie-agritoepassings.
Grootdata en KI het ook hulle weg na die landbousektor gevind. Sensors op landerye en gewasse begin letterlik datapunte oor grondtoestande verskaf, asook gedetailleerde inligting oor wind, kunsmisbehoeftes, waterbeskikbaarheid en plaagbesmettings. GPS-eenhede op trekkers, stropers en vragmotors help om die optimale gebruik van swaar toerusting te bepaal. Data-analise help om bederf te voorkom deur produkte vinniger en doeltreffender te skuif. Onbemande lugtuie, of hommeltuie, patrolleer landerye en waarsku boere oor oesrypheid of moontlike probleme. Individuele plante word gemonitor vir voedingstowwe en groeitempo's. KI kyk vorentoe en agtertoe en help met die bepaling van die beste gewasse om aan te plant, met inagneming van beide volhoubaarheid en winsgewendheid. Landboutegnologie help boere ook om hulle teen verliese en selfs kontantvloeiprobleme te verskans.
Oorsig van honger en voedselonsekerheid
In 2019 is geraam dat 17,3% van Suid-Afrikaners onder matige tot ernstige voedselonsekerheid ly. Na raming word 7% deur ernstige voedselonsekerheid geraak. Die provinsies wat die ergste deur matige tot ernstige voedselonsekerheid en ernstige voedselonsekerheid geraak is, was die Noord-Kaap (28,8% en 15,4%) en Noordwes (28,0% en 11,4%). Een uit vyf Suid-Afrikaners (23,6%) is in September 2020 deur matige tot ernstige voedselonsekerheid geraak, terwyl byna 14,9% erge voedselonsekerheid ervaar het.
Die vroulike bevolking is meer geneig om deur matige tot ernstige voedselonsekerheid geraak te word in vergelyking met hul manlike eweknieë. Byna die helfte van huishoudings met vroulike hoofde het in 2020 nie ’n werkende persoon in die huishouding gehad nie. Inkomste uit salarisse het afgeneem, terwyl meer huishoudings tussen 2017 en 2020 ’n inkomste uit toelaes ontvang het. Huishoudings wat by voedselproduksie betrokke is, was onder 20% in die vier oorsigjare. Binnelandse voedselprysinflasie (gemeet as jaar-tot-jaar-verandering in die voedselkomponent van ’n land se verbruikersprysindeks (VPI)) bly hoog.
Suid-Afrikaanse uitvoere na nie-Brics-lande het beter gevaar as uitvoere na Brics-vennote. Terwyl die land se uitvoere na die res van die wêreld van 2012 tot 2022 met 24% gegroei het, het die totale uitvoer na Brics-lande met slegs 16% gegroei. Suid-Afrikaanse uitvoere na sy Brics-vennote is hoogs gekonsentreerd. In 2022 het 90% van Suid-Afrika se uitvoerwaarde na Brics-lande uit slegs 10 produkte bestaan (waaronder sinkerts, koper, mangaanerts, ystererts, chroomerts).
Daarteenoor maak Agoa voorsiening vir tariefvrye toegang tot die Amerikaanse mark vir kwalifiserende produkte in Afrika suid van die Sahara.
Die totale Suid-Afrikaanse uitvoere na die VSA in 2022 het $10,955 miljard bedra – ±R200 miljard. Landbouprodukte bedra ongeveer: $566 m (57% in twee produklyne: sitrus en neute) – ±R10 miljard. Die totale tariefvoordeel wat Suid-Afrikaanse uitvoerders as gevolg van Agoa ontvang, is ±R2 miljard. Agoa-begunstigde lande moet Agoa-benuttingstrategieë ontwikkel. Meer as 600 Amerikaanse maatskappye wat tans in Suid-Afrika werksaam is, het ongeveer 220 000 mense in diens en genereer inkomste wat gelykstaande is aan 10% van Suid-Afrika se BBP.[xx]
Ons moet onthou dat Suid-Afrika se beleggingsinvloei en -uitvloei in buitelandse aandeleportefeuljes baie streeksgekonsentreerd is. Die VK is die grootste ontvanger van Suid-Afrika se buitelandse-portefeulje-ekwiteitsuitvloei, en die grootste verskaffers van portefeuljebeleggings was die VSA (vir aandele) en België en die VSA (vir skuld).
Oorsig van infrastruktuuruitdagings
Die 2022 Groendruppelverslag gee terugvoer oor alle waterdienste-instellings (private maatskappye, munisipaliteite en ander staatsinstellings). Daar is 995 afvalwaternetwerke en –behandelingswerke – 850 munisipale afvalwaterbehandelingstelsels en 115 stelsels wat deur die nasionale en provinsiale departemente van openbare werk besit word. Daar is 30 stelsels in privaat besit. Slegs 23 afvalwaterstelsels het Groendruppelstatus behaal. Altesaam 334 (39%) munisipale afvalwaterstelsels is in die 2022-verslag as in ’n kritieke toestand geïdentifiseer, vergeleke met 248 (29%) in 2013.
Suid-Afrika se padnetwerk is sowat 750 000 km lank en is na bewering die tiende langste padnetwerk van enige land. Die verantwoordelikheid daarvoor word soos volg verdeel: (a) tussen stede, met ekonomiese paaie wat hoofsaaklik deur SANRAL namens die Departement van Vervoer (DvT) bestuur word; (b) die sekondêre en tersiêre interstedelike netwerk, primêre toegangs- en mobiliteitspaaie, wat grootliks deur die nege provinsiale departemente bestuur word; (c) die stedelike en landelike munisipale paaie wat deur plaaslike owerhede bestuur word.
Die meerderheid padowerhede, provinsiaal en munisipaal, het nie bygewerkte inligting oor die toestand van hul padstelsels nie. Slegs ’n minderheid owerhede handhaaf ’n sypaadjiebestuurstelsel. Kennis van die toestand van hul padstelsels, tesame met kennis van die gebruik van die stelsel, is noodsaaklik vir die prioritisering van uitgawes.
Suid-Afrika het nege kommersiële hawens, naamlik Saldanhabaai, Kaapstad, Mosselbaai, Port Elizabeth/Gqeberha, Ngqura, Oos-Londen, Durban, Richardsbaai, en die veel kleiner Port Nolloth. Al hierdie hawens word deur Transnet bestuur en geheel en al deur die Suid-Afrikaanse regering besit. Die regering se sake-eenheid, Transnet Nasionale Hawe-owerheid (TNPA), is verantwoordelik vir die hawens en gepaardgaande infrastruktuur. Aangesien sommige van die hawens reeds naby kapasiteit funksioneer, sal groot kapitaalinvestering gedoen moet word om vraghanteringskapasiteit te verhoog. Transnet en sy filiale poog dus om groeigeleenthede deur vennootskappe en samewerking aan te gryp en van privaatsektordeelname gebruik te maak. Beleggers in die private sektor het reeds aangedui dat hulle belangstel in inisiatiewe soos die Durban-spilpuntstrategie.
Die dalende tendense in spoor- in teenstelling met padmarkaandeel is ’n groot beleidsmislukking. Die afname in vragton se prestasie in alle vragsegmente sedert die laaste IRC-publikasie is duidelik. Verhoogde kwesbaarheid vir diefstal, sabotasie en vandalisme, en dus verhoogde koste van sekuriteit en herstel of vervanging, geld regoor die spoorwegstelselm met die Passasierspooragentskap van Suid-Afrika (Prasa) en Transnet Freight Rail (TFR) se netwerke wat die ergste geraak word. Die bloeiing van tegniese en finansiële ingenieursvaardighede in die land, die ineenstorting van instellings en die ernstige gevolge van staatskaping het gekombineerd die gehalte van die infrastruktuuraanbod in die land verswak.
Data oor Eskom se kragopwekking en energiebeskikbaarheid vir die eerste helfte van 2023, verskaf deur navorsers by die WNNR, toon dat Eskom se prestasie steeds afgeneem het. Eskom se dalende energiebeskikbaarheidsfaktor- (EAF-) tendens het in die eerste helfte van 2023 voortgeduur. EAF verwys na die gemiddelde persentasie kragstasies wat beskikbaar is om energie op enige gegewe tydstip te stuur. ’n Hoër EAF-persentasie sal beurtkrag beëindig, maar die gemiddelde EAF vir die tydperk 1 Januarie tot 30 Junie 2023 het tot 53,8% gedaal, vergeleke met 59,4% vir dieselfde tydperk verlede jaar.
Verlede jaar is 419 MW wind- en 75 MW se fotovoltaïese sonkragkapasiteit by die nasionale netwerk gevoeg, volgens die WNNR se jaarlikse statistieke oor kragopwekking- en energiebeskikbaarheidsdata vir 2022. Eskom het binne vier maande diesel ter waarde van R12,4 miljard verbrand. Kragaankoopooreenkomste is onderteken met 19 projekte van bodvenster 5 van die onafhanklike kragprodusenteprogram vir hernubare energie, en ses projekte van bodvenster 6 sal na verwagting teen September vanjaar kommersieel sluit. Die laaste twee bodvensters behoort daartoe te lei dat altesaam 2 300 MW nuwe kapasiteit bygevoeg word.
Oorsig van finansieringsuitdagings
Die nasionale begroting van 2023 dien as ’n padkaart vir die land se ekonomiese, fiskale en maatskaplike ontwikkeling. Die struktuur van die nasionale begroting sal ons toekomstige langtermyntrajek bepaal. Terwyl die minister van finansies gefokus het op die energiekrisis, skuldverligting aan Eskom, vervoer en logistiek en fiskale gesondheid, bly die vraag steeds hoe die regering die dringende sosio-ekonomiese kwessies wat die land in die gesig staar, prakties gaan oplos.
Gaan die balanseertoertjie in hierdie begroting voldoende langtermynoplossings tot gevolg hê om ons ekonomiese situasie op te los? Maatskaplike dienste kry die leeueaandeel van die begroting – R1,35 triljoen. Die bedrag wat vir ekonomiese ontwikkeling begroot is, is R237,6 miljard. Is dit voldoende, aangesien reële BBP-groei vir Suid-Afrika na verwagting van 0,9% in 2023 tot 1,8% in 2025 sal groei? Noemenswaardige risiko's vir die ekonomiese vooruitsigte sal voortduur in die afwesigheid van betekenisvolle begrotingstoewysings om die ekonomie te laat groei.
Daarom sal dit voortgaan om druk op die private sektor te plaas om in te tree. Vir hoe lank sal die private ondernemings daartoe verbind bly om met die regering saam te werk om die groot uitdagings wat die ekonomie teister, aan te spreek? Dit is duidelik dat die kompromieë in hierdie begroting nie sal lei tot langtermynoplossings om ons ekonomie te stabiliseer ten einde volhoubare groei te bewerkstellig nie.
’n Bedrag van R701,2 miljard word vir salarisse begroot. Die begroting vir goedere en dienste is R305,2 miljard. Kapitaalbesteding bedra R192,8 miljard. En oordragbetalings wat welsyn, finansiële hulp, maatskaplike sekerheid en staatsubsidies vir sy staatsbeheerde ondernemings insluit, bedra R685 miljard, terwyl die skulddienstekoste R349 miljard beloop.
Volgens die Reserwebank het lande ’n breër makro-ekonomiese strategie nodig om goeie uitkomste te bereik wat sleuteluitkomste lewer, veral fiskale volhoubaarheid en wat tot ’n groeivriendelike omgewing bydra. Dit laat die vraag ontstaan of die opbrengs op al die geld wat in salarisse, goedere en dienste, kapitaalbesteding, oordragbetalings en subsidies belê is, tot goeie uitkomste gelei het soos deur die Reserwebank aangedui.
In die 1990’s het die nuutverkose demokratiese regering ’n reeks hervormings ingestel wat die langste tydperk van ononderbroke groei in Suid-Afrika se geskiedenis ondersteun het. Die drie belangrikste boustene van hierdie hervormings was ’n swewende wisselkoers, wat die land bevry het van duur en onsuksesvolle wisselkoersingrypings; inflasieteikening, wat gelei het tot laer rentekoerse en meer stabiele pryse; en miskien die belangrikste, fiskale beperkings.
Saam het hierdie hervormings gehelp om die land deur die opkomende markkrisisse van 1998 en 2001 te stuur. Maar omdat dit dissipline en versigtigheid behels het, was hulle nie baie gewild nie. Daar is met ’n populistiese benadering begin wat nie die volume of die kwaliteit van besteding in ag geneem het nie.
Ernstige makro-ekonomiese agteruitgang het gevolg, tesame met van die laagste groeikoerse in Suid-Afrika se geskiedenis. ’n Hernude verbintenis tot die aanspreek van skuldvlakke is nodig, met inagneming van die koste van die oorgang na laekoolstofekonomieë. Suid-Afrika moet ook beter gebruik maak van die finansiering wat ons kan lok om hoër ekonomiese groei met meer volhoubare kapitaal te bewerkstellig. Dit is duidelik dat die opbrengs op openbare geld wat belê is, swak is, om die minste te sê.
Geleentheid vir groter groei in die Suid-Afrikaanse landbou
In die jongste bevindings van die Internasionale Leesgeletterdheidstudie het Suid-Afrika byvoorbeeld een van die swakste resultate opgelewer. Die assessering wat met graad 4-leerlinge gedoen is, toon dat 81% nie met begrip kan lees nie.
Onderbesteding is nog ’n uitdaging. Die regering het in die 2022/23-boekjaar R15,8 miljard onderbestee – 1,4% van sy beskikbare begroting van R1,1 triljoen. Maatskaplike Ontwikkeling se onderbesteding van R6,4 miljard, oftewel 2,6% van sy begroting, is die gevolg van laer as verwagte betalings uit sy maandelikse Covid-noodverligtingstoelaag van R350. Onderbesteding deur ander departemente sluit in: Water en Sanitasie R861 miljoen (4,6%), Menslike Nedersettings R621,3 miljoen (1,9%), Vervoer R591 miljoen (0,6%), Hoër Onderwys en Opleiding R462,9 miljard (0,4%), en Landbou, Grondhervorming en Landelike Ontwikkeling (DALRRD) R428 miljoen.
Die Departement van Landbou, Grondhervorming en Landelike Ontwikkeling se algehele toewysing bedra R17,2 miljard. Dit is veel minder as die bydrae van die private sektor, wie se produksielenings nou R220 miljard beloop. Om toegang tot kapitaal te verkry, moet hulle aanvullende sekuriteit verskaf.
Die belegging deur die private sektor om voedsel vir die land te produseer, is veel groter as die bydrae deur die staat via DALRRD. Trouens, die werklike bedrag wat deur die staat vir werklike voedselproduksie begroot is, is onbeduidend – ’n skamele 1%.
Die grootste deel van die geld gaan na administrasie. Word dit effektief en doeltreffend gebruik? Nee. Die staat se onvermoë om die private sektor by te staan met die bekamping van uitbrekings van dieresiektes is ’n voorbeeld. Die private sektor produseer, op sy beurt, voedseldeur middel van skuld. Totale boerderyskuld het met 6,4% toegeneem en word geskat op R204 930 m vir die jaar geëindig Junie 2022, vergeleke met R192 632 m aan die einde van Junie 2021.[xxvii]
Ons leef deur die dubbele krisisse van biodiversiteitsverlies en klimaatsverandering wat aangedryf word deur die onvolhoubare gebruik van ons planeet se hulpbronne. Wetenskaplikes maak dit duidelik: Tensy ons ophou om hierdie noodgevalle as twee afsonderlike kwessies te behandel, sal geen probleem effektief aangespreek word nie. Die Living Planet Index (LPI), wat populasies van soogdiere, voëls, visse, reptiele en amfibieë naspoor, toon ’n gemiddelde afname van 69% in gemonitorde wildbevolkings sedert 1970. Die aarde het reeds sedert pre-industriële tye 1,2 oC warmer geword. Alhoewel klimaatsverandering tot dusver nie die dominante dryfveer vir die verlies aan biodiversiteit was nie, tensy ons die opwarming tot minder as 2 oC en verkieslik 1,5 oC beperk word, sal klimaatsverandering waarskynlik die dominante oorsaak van biodiversiteitsverlies en die agteruitgang van ekosisteemdienste in die komende dekades word.
Oorsig van grondhervorming
Die DALRRD is die bewaarder van altesaam 10 454 652 hektaar grond. Altesaam 1 289 583 hektaar onder die voogdyskap van dié departement is onderhewig aan aktiewe langtermynlandbouhuurkontrakte die afgelope vyf jaar. Die afgelope vyf jaar is 8 173 hektaar aan individue en besighede oorgedra. 104 850 hektaar is deur die departement aan gemeenskappe oorgedra.
Oor die afgelope vyf jaar kon die landbougrondbeheerhandelsrekening nie die meeste van die gestelde teikens bereik nie. Die program het 373 055 hektaar bekom uit ’n totaal van 464 468 hektaar. Die plan was om 278 boere per jaar te ondersteun, maar slegs 185 boere is gedurende die vyfjaartydperk ondersteun – ondoeltreffendheid in die implementering van beleid wat bedoel is vir ondersteuning na die skikking. Begunstigdes staar swak infrastruktuur op plase in die gesig, onvoldoende toegang tot landbou-insette, groepskonflik (bv vir landbouvoorligting en sakebestuur), gebrek aan ondersteuning van amptelike agentskappe.
Ondersteuning is beïnvloed deur bevoordeeldes wat onregmatig bevoordeel is. Dit vind plaas wanneer begunstigdes meer as een keer voordeel trek, of meer as een keer toegang tot produksieondersteuning kry. Oor die afgelope vyf jaar is sommige beleide uitgefaseer of gestaak of ontbind. Ten spyte van die veranderinge in beleid bly prestasie swak. Beleide oor boereontwikkelingsondersteuning bly verander. Eiendomsbestuursbesteding oorskry grondverkrygingsbesteding. Kommoditeitsorganisasies moet tegniese ondersteuning en opleiding aan boere te bied, met finansiële instellings wat fokus op die oordrag van toelae-ondersteuning aan boere.
Die meeste plase wat RADP- (Recapitalisation and Development Programme-) steun ontvang het, het medium- tot kommersiële potensiaal gehad. Die beoordeling van die prestasie van die plase het aan die lig gebring dat RADP nie ’n beduidende impak op produktiwiteit gehad het nie. Van die 529 plase wat RADP ontvang het, het 132 (24%) saam op medium- en kommersiële skaal geproduseer, wat onderskeidelik as 13% en 11% opgedeel is. Die res, 397 (76%), het op óf die bestaansvlak presteer óf was nie produktief nie.
RADP het ’n beskeie rol gespeel in die verbetering van plaasinfrastruktuur. Oor die algemeen het die assessering ook aan die lig gebring dat RADP-plase effens beter presteer het as nie-RADP-plase. Die meerderheid RADP-begunstigdes het lae- tot billikevermoëns-graderings gehad. Baie begunstigdes met ’n lae potensiaal het RADP ontvang, met min gevolglike toename in produktiwiteit. Uitdagings sluit in laat/onvolledige uitbetaling, wanadministrasie en geskille tussen diensverskaffers en boere.
Ten slotte
Landbou- en landbouverwerkingsuitvoere het gemiddeld 11% van die land se algehele uitvoere gevorm, teenoor 9% in die dekade tevore. Japan, China, Indië, Saoedi-Arabië, Bangladesj, die Filippyne en Suid-Korea is sleutelmarkte waarin Suid-Afrikaanse landboubesighede en boere belangstel om hul teenwoordigheid na uit te brei. Die landbousektor het in die tweede kwartaal van 2023 met 4,2% gegroei, grootliks aangevuur deur ’n goeie someroes van grane en oliesadekommoditeite tesame met soliede tuinbou-uitvoere.
In die tweede kwartaal van 2023 het Suid-Afrika landbouprodukte ter waarde van R60,2 miljard uitgevoer, wat amper 13% hoër is as die ooreenstemmende tydperk verlede jaar. Jaarlikse verbruikersinflasie het in Julie tot 4,7% gedaal van 5,4% in Junie. Voedselinflasie in Suid-Afrika het vir ’n vierde agtereenvolgende maand tot 9,9% in Julie 2023 verswak. Dus, vir wie moet ons dankie sê?
Hierdie lesing is op 23 September 2023 by die Etienne van Heerden Veldsoirée gelewer.
